آئین کِسِه گردانی

آئین کوسَه (کِسِه) در روستای فشک

بقلم: علی بابعلی
[e-mail]

درست چهل روز از زمستان گذشته و پنجاه روز به نوروز مانده(چله کوچک) یعنی دهم بهمن ماه هرسال در روستای فشک همانند برخی از مناطق کشور آئین و مراسم برپایی کوسه اجرا می شود. کوسه نمادی از دیو خشکسالی و سرما است که نقش اول نمایش را فردی به نام کوسَه (کِسِه) برعهده دارد. در این آئین و مراسم شعرهایی برای شادی و خوش یمن بودن توسط افراد شرکت کننده سروده می شود که مضمون این اشعار رخت بربستن زمستان وآمدن بهار همراه با خیر و برکت را می باشد.

درست چهل روز از زمستان گذشته و پنجاه روز به نوروز مانده(چله کوچک) یعنی دهم بهمن ماه هرسال در روستای فشک همانند برخی از مناطق کشور آئین و مراسم برپایی کوسه اجرا می شود. کوسه نمادی از دیو خشکسالی و سرما است که نقش اول نمایش را فردی به نام کوسَه (کِسِه) برعهده دارد. در این آئین و مراسم شعرهایی برای شادی و خوش یمن بودن توسط افراد شرکت کننده سروده می شود که مضمون این اشعار رخت بربستن زمستان وآمدن بهار همراه با خیر و برکت را می باشد.

قِرخ گِده آله قالده  / پانبوق جووالده قالده /  چارخوم دووارده قالده /کِسه گِنَه پانبوق آلده

  (40 روز از زمستان رفت و 50 روز ماند    پنبه ها توی جوال ماند    چرخ پنبه زنم رو دیوار آویزان ماند    باز با این حال کوسا رفته دوباره پنبه خریده)

بیرقوش گَلده هَوادَن /قاناته چهل قوودَن    /ییدوق ایشدوق  گده روق خانمانیز آوادان       قوین آله باش قوین  قارله داغلر آش قوین   قارانقولوق گِجَده چوپانَه یولداش قوین       قوین گِدر دَرینَنَ  بیر پیالَه کَرَینَن       اوشاقلَر آلا دیی قِزلَر ماشا الله دیی.

(یه گنجشکی اومد از آسمان    بسیار قوی و پر قدرت    خوردیم و نوشیدیم داریم میریم زندگیتون پربرکت باشه    گوسفند ابلق(سیاه و سفید) از توی کوههای پر برف بیا پائین    توی شبهای تار و تاریک یار و رفیق چوپان باش    گوسفند از دره ها عبور میکنه و از علفها میخوره و به صاحبش کره میده بچه ها خدا خدا کنید دخترها بهش ماشا الله بگوئید) .

کـسـه گلیب هاوادان، بُرکو دو یل قوادان     (کوسه به هوای انعام آمده کلاهش را ببینید!)

کـسـه نی، پایون  ورین  اویز اُلسون آبادان   ( پس از داشته های خود سهمی به کوسَه بدهید  خانه شما آباد باد.)

کِسَه دو خان دو خان دو    باغچده قوش قوندو   حضرت یالوارندو   حضرت یاره اولسون   بیر توله آته اولسون    مینسون گِدسون اودونه     قارقه باتسون بودنه    قله قله جاندو       مازه قله جاندو.

کسه درون یک خانه توی باغچه ها نگهبانی میده برای برکت و رزق و روزی دعا میکنه  خدا دعاشا مستجاب کنه تا یه طویله اسب و احشام داشته باشه  سوار شه و بره دنبال رزق و روزی .

نحوه اجرای مراسم کوسَه (کِسه) در روستای فشک:

روز چهلم زمستان (چله کوچیکه) یک نفر(این فرد بیشتر از چوپانان انتخاب می شود) به‌عنوان کوسَه انتخاب شده مراسم کوسه گردانی را به اجرا درمی آورد. این فرد ظاهر خود را به طرز عجیبی آراسته کرده و با حرکات تمسخرآمیز و سرودن شعرهایی نوید رفتن سرمای طاقت فرسا و آمدن بهار همراه با خیر و برکت را می دهد. کوسه یک کلاه نمدی بر سر می گذارد و دور تا دور این کلاه را جارو(آغ بوتا) می بندد طوری که قسمت پهن و رشته ای این نوع جارو به سمت بالا باشد و یک حالت بوته ای یا تاجی شکل به سر کوسه بدهد. این فرد اغلب لباس‌های ژولیده و کهنه به تن می کند. اکثر اوقات چند دست کت بلند و پاره پاره به تن کرده و سرو صورت خود را با زغال سیاه کرده و با پشم گوسفند ریش و سبیلی بزرگ برای خود درست می‌کند تا بیشتر خنده دار شود. کفش‌های او بزرگ پاره و تا به تا می باشد. یک چوب‌دستی نتراشیده ای به دست گرفته که اکثر اوقات بلندی این چوب‌دستی از قد کوسَه بیشتر است. همچنین بر روی دست و بازوی خود چند عدد زنگوله زبانه دار می بندد. به همراه کوسَه یک نفر دیگر که او هم می تواند چوپان بوده یا از دوستان کوسَه باشد به عنوان زن یا همسر کوسَه به اجرای این مراسم شیرین و به یاد ماندنی می پردازد. زن کوسَه هم با لباسهای رنگاوارنگ خود را آراسته نموده و پشت سر کوسه به راه می افتد. در بعضی مواقع دو نفر همراه نیز با کوسه و زنش برای جمع کردن هدایا و پول به چشم می خورد.

مردم ده (بیشتر بچه ها) به دنبال گروه کوسَه را می افتند و مراسم کوسَه اجرا می شود. کوسَه که در پیشاپیش گروه حرکت می کند با دستان خود صدای زنگ‌های بسته شده به خود را در می‌آورد و سپس وارد خانه‌ها  می شود و با پاشنه کفش و یا چوب‌دستی خود ضربه ای به در طویله می زند با این اعتقاد که این کار شگون دارد و برای صاحب خانه خیر و برکت می‌آورد. کوسَه همچنان صدای زنگوله‌ها را در می آورد و اشعاری را می خواند و هنرنمائی می کند و صاحب‌خانه مبلغی پول یا خوراکی و ارزاق به کوسَه می دهد. در این روز در اکثر خانه برای ورود کوسَه باز می باشد. کوسَه نیز سعی می کند وارد خانه هایی شود که بز و گوسفند دارند. در بعضی از خانه ها مثل خانه هایی که دام زیادی دارند یا تازه داماد درآن خانه باشد کوسَه خود را به غش زده و زنش با داد و فریاد طلب پول کفن و دفن کوسَه را از صاحب‌خانه می نماید.

لازم به ذکر است مراسم کوسَه در ایران به چند شکل صورت می گیرد، مراسم کوسَه برنشین به جهت استقبال از نوروز است. مراسم کوسَه توسط چوپانان اجرا شده و در چله کوچک انجام می شود و نمونه دیگر آن مراسم کوسَه گلین است که برای طلب باران اجرا می شود. از دیگر مراسم ها می توان به مراسم کوسَه ناقالدی اشاره کرد مردم معتقد بودند که آمدن ناقالدی شگون دارد و با خود خیر و برکت به همراه می‌آورد و موجب باروری و زایش میش و بزها و گاوها می‌شود.

از سوی دیگر چوپانان و بعضاً افراد فقیر و بی‌چیزی که اجرا کنندگان این مراسم بودند از این راه چیزی بدست می‌آوردند تا زمستان را راحت تر بگذرانند با فرارسیدن ایام کوسه گردانی و چله کوچیکه کودکان و نوجوانان و حتی مردم خوشحال می‌شدند چون براین باور بودند که کمر زمستان شکسته و بهار نزدیک است و این مراسم موجب تفریح، سرگرمی و تفنن آنها نیز بوده است.